Lokalizacja i zasięg kompleksu leśnego
Puszcza Niepołomicka to jeden z najbardziej znanych kompleksów leśnych w południowej Polsce. Położona w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej, rozciąga się w widłach rzek Wisły i Raby, zajmując obszar o powierzchni około 110 km². Główna część puszczy ciągnie się pomiędzy Niepołomicami, Baczkowem, Proszówkami i Mikluszowicami. Jej strategiczne położenie – zaledwie 20 kilometrów na wschód od Krakowa – sprawia, że jest to jeden z najczęściej odwiedzanych zielonych obszarów rekreacyjnych regionu.
Etymologia nazwy i jej znaczenie
Nazwa „Niepołomicka” wywodzi się od staropolskiego słowa „niepołomny”, czyli niemożliwy do zniszczenia, ujarzmienia, wykarczowania. W dawnych czasach las ten uchodził za niezdobytą, gęstą dzicz – trudną do przebycia i niemożliwą do przekształcenia w grunty rolne. To właśnie ta jego dzikość, nietknięta ręką człowieka struktura oraz niedostępność nadawały mu unikalny charakter.
Rys historyczny – królowie, wojna, pamięć
Puszcza była niegdyś fragmentem większego kompleksu leśnego, który obejmował znaczną część Kotliny Sandomierskiej aż po dolinę Sanu. Od XIII do XVIII wieku stanowiła teren polowań dla polskich władców. Pierwsza wzmianka o niej jako o Lesie Kłaj pojawia się w 1242 r., później przyjmuje nazwę Lasu Niepołomickiego, by ostatecznie w 1441 r. być określaną jako Puszcza Niepołomicka.
Z królewskich łowów zasłynęli m.in. Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Zygmunt I Stary z królową Boną, Zygmunt II August, Stefan Batory, Jan III Sobieski i August II Mocny. Ten ostatni, w ciągu jednej tylko trzydniowej wyprawy upolował: 3 łosie, 17 jeleni, 33 dziki, 85 saren, 13 wilków, dziesiątki lisów i zajęcy. Na pamiątkę jego noclegu przy dębie wzniesiono ogrodzenie i tablicę informacyjną.
Podczas II wojny światowej Puszcza była świadkiem dramatycznych wydarzeń – od działań wojennych we wrześniu 1939 r., po partyzantkę i masowe egzekucje. Szczątki pomordowanych Żydów z Bochni i Niepołomic oraz polskich żołnierzy spoczywają w licznych mogiłach rozsianych po lesie. Cmentarz wojenny „na Sitowcu” upamiętnia poległych żołnierzy i partyzantów.
Rezerwaty i ochrona siedlisk
Na terenie Puszczy Niepołomickiej utworzono trzy główne rezerwaty:
- Gibiel (29,73 ha) – chroniący pierwotny drzewostan,
- Długosz Królewski (24 ha) – skoncentrowany na rzadkiej paproci o tej samej nazwie,
- Dębina (13 ha) – ochrona fragmentu starego lasu grądowego.
W północnej części puszczy oraz poza głównym kompleksem funkcjonują dodatkowe rezerwaty: Lipówka, Koło oraz Wiślisko Kobyle. Szczególne znaczenie ma także torfowisko Wielkie Błoto – największy obszar bagienny Małopolski o powierzchni ponad 400 ha.
Flora i fauna – bogactwo przyrody
Z punktu widzenia fitosocjologii puszcza składa się z borów sosnowych, olsów, borów bagiennych i lasów liściastych. W składzie gatunkowym dominują: sosna zwyczajna, brzoza brodawkowata, dąb szypułkowy, olcha czarna, grab i lipa drobnolistna.
Występuje tu około 170 gatunków kręgowców, w tym rzadkie ptaki drapieżne jak gadożer, kobuz, puszczyk uralski, bocian czarny. W lasach żyją jelenie, sarny, dziki, wilki, łosie. Bagna są siedliskiem płazów – żab trawnych, rzekotek, ropuch szarych i zielonych – w zagęszczeniu nawet 2500 osobników na hektar.
Atrakcje i szlaki turystyczne
Szlaki rowerowe:
- Zielony szlak rowerowy – 7 km, gruntowy, zachodnia część puszczy,
- Greenways – fragment międzynarodowej trasy, biegnący przez Żubrostradę i Drogę Królewską,
- Velo Metropolis – część EuroVelo 4,
- Velo Raba – nowa trasa od Stanisławic do Mikluszowic,
- Szlak Salina Cracoviensis – 90 km, Wieliczka – Bochnia – Niepołomice,
- Szlak Doliny Drwinki – 16 km, przez Żubrostradę i most na Drwince,
- Szlak Żeleńskich (czarny) – 50 km do Jodłownika,
- Szlak Żeleńskich (czerwony) – odnogą prowadzącą do Grodkowic przez Wężowy Staw.
Szlaki piesze:
- Zielony – Stanisławice–Niepołomice,
- Czarny – Sitowiec–Szarów przez Wielkie Błoto,
- Droga św. Jakuba – szlak pielgrzymkowy,
- Ścieżka edukacyjna „Puszcza Niepołomicka” – pętla z tablicami informacyjnymi.
Miejsca pamięci i sakralne
Wśród licznych miejsc historycznych znajdują się:
- Kozie Górki – egzekucja około 1000 osób w 1943 roku,
- Cmentarz wojenny w Poszynie – 52 żołnierzy 5 PSP,
- Cmentarz w Sitowcu – ofiary I wojny światowej,
- Pomnik Wacława Króla – pilota uczestniczącego w walkach nad puszczą,
- Kapliczka św. Huberta,
- Pomniki Tadeusza Irzabka i Stanisława Majewskiego,
- Mogiły Żydowskie – m.in. w Baczkowie i przy Kozich Górkach.
Dęby Królewskie – żywe pomniki
Do najbardziej znanych drzew należą:
- Dąb Zygmunta I Starego – ponad 500 lat,
- Dąb Augusta II – z 1875 roku,
- Dąb Stefana Batorego – replika z 2003 roku,
- Dąb Jagielloński – dziś w formie pozostałości.
Ośrodek Hodowli Żubrów
Założony w 1938 roku ośrodek zajmuje około 70 ha. Zamknięty dla zwiedzających, pozwala jednak na obserwację zwierząt przez ogrodzenie. Mieszka tu około 30 żubrów.
Infrastruktura i dostępność
Do puszczy można dotrzeć:
- Samochodem – liczne bezpłatne parkingi,
- Koleją – przystanki w Stanisławicach i Szarowie,
- MPK i busami – do Niepołomic.
Wzdłuż DK75 znajdują się miejsca odpoczynku z wiatami, ławkami, placami zabaw i MOR-ami (Miejsca Obsługi Rowerzystów).
